چهارشنبه‌سوری (فستیوال آتش) ، یکی از جشن‌های باستانی و پررمزوراز ایرانی است که در شب آخرین سه‌شنبه سال (۲۸ اسفند ۱۴۰۳ مطابق با ۱۸ مارس ۲۰۲۵) برگزار می‌شود. این مراسم که پیشینه‌ای هزاران ساله به دوران زرتشتی بازمی‌گردد، نماد پاکسازی روحی، دفع شومی‌ها، و استقبال از نوروز است. در ادامه به تاریخچه، آیین‌ها، و تحولات مدرن این جشن اشاره می‌شود:
تاریخچه و اهمیت
چهارشنبه‌سوری از فستیوال زرتشتی فروردیگان، که برای گرامیداشت ارواح درگذشتگان در پنج روز آخر سال برگزار می‌شد، سرچشمه گرفته است. در دوره قاجار، سنتی با استفاده از توپ مروارید (ساخته‌شده در سال ۱۸۰۰) برای دور کردن بدی وجود داشت، هرچند این رسم دیگر اجرا نمی‌شود. اهمیت آن در پاکسازی روح و جذب سلامتی و خوشبختی برای سال جدید است، به‌ویژه با پریدن از روی آتش و خواندن “زردی من از تو، سرخی تو از من”.
رسوم و سنت‌ها
رسم اصلی پریدن از روی آتش است که در خیابان‌ها و فضاهای عمومی انجام می‌شود. دیگر رسوم شامل موارد زیر است:
– قاشق‌زنی: کودکان و جوانان با کوبیدن قاشق به کاسه از در به در می‌روند و شیرینی دریافت می‌کنند، نمادی از دور کردن بدشانسی.
– کوزه‌شکنی: شکستن کوزه‌ای پر از آجیل و شیرینی برای شانس.
– فال‌گیری: روش‌های مختلفی برای پیش‌بینی آینده استفاده می‌شود.
– سوزاندن اسپند: برای دور کردن چشم زخم و انرژی‌های منفی.
جشن‌های مدرن
امروزه چهارشنبه‌سوری نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهای دیگر با جمعیت ایرانی مانند ایالات متحده، کانادا، و اروپا نیز جشن گرفته می‌شود. این فستیوال با حفظ رسوم اصلی، به‌روز شده و شامل فایرورک، موسیقی، و رقص است. بااین‌حال، نگرانی‌هایی درباره ایمنی، مانند حوادث آتش‌سوزی، وجود دارد.
غذا و موسیقی
غذاهای سنتی شامل آجیل (ترکیبی از آجیل و میوه‌های خشک)، آش رشته، و سبزی‌پلو با ماهی است. موسیقی با آهنگ‌ها و ملودی‌های سنتی، جو جشن را زنده می‌کند.
تاریخچه و منشأ
ریشه چهارشنبه‌سوری به فستیوال زرتشتی فروردیگان بازمی‌گردد، که در پنج روز آخر سال برای گرامیداشت ارواح درگذشتگان برگزار می‌شد. این فستیوال با خلقت آتش و انسان مرتبط است و در دوره ساسانی به دو بخش تقسیم شد: پنج روز کوچک برای ارواح کودکان و بی‌گناهان، و پنج روز بزرگ برای همه ارواح. در دوره قاجار، سنتی با استفاده از توپ مروارید (ساخته‌شده در سال ۱۸۰۰ تحت فتح‌علی‌شاه) در میدان ارگ تهران وجود داشت که تا دهه ۱۹۲۰ ادامه یافت و سپس به باشگاه افسران ارتش منتقل شد. این توپ اکنون در وزارت امور خارجه، ساختمان شماره ۷، خیابان ۳۰ تیر قرار دارد و تلاش‌هایی برای انتقال آن به موزه در جریان است. همچنین، در تبریز از این توپ برای اتصال دخیله‌ها استفاده می‌شد. صادق هدایت در کتاب “تپ مروارید” به انتقاد از این رسم پرداخته است.
اهمیت و نمادها
چهارشنبه‌سوری اولین فستیوال نوروز است و ریشه در آیین‌های آریایی باستان دارد، مشابه فستیوال هولی. اهمیت آن در پاکسازی و تجدید حیات است، به‌ویژه با پریدن از روی آتش که نماد انتقال بیماری و ضعف به آتش و دریافت گرما و تازگی است. عبارت “زردی من از تو، سرخی تو از من” در این مراسم خوانده می‌شود، که نوعی دعا برای سلامت و شادابی است. این فستیوال در ایران، افغانستان، تاجیکستان، عراق، آذربایجان، ترکیه، و جوامع ایرانی خارج از کشور برگزار می‌شود.
رسوم و سنت‌ها
رسم اصلی پریدن از روی آتش است، که با جمع‌آوری بوته‌ها و روشن کردن آتش در خیابان‌ها، کوچه‌ها، و حتی پشت‌بام‌ها انجام می‌شود. تعداد بوته‌ها معمولاً به صورت اعداد فرد (۱، ۳، ۵، یا ۷) است و هنگام پریدن، عبارت “سرخی تو از من، زردی من از تو” خوانده می‌شود.
خاکسترها توسط دختری پیش از بلوغ به چهارراه برده می‌شود و در گفت‌وگویی نمادین، پاسخ‌هایی مانند “از عروسی می‌آیم” و “سلامتی آورده‌ام” داده می‌شود.
سایر رسوم شامل موارد زیر است:
– خرید در بازار چارشنبه: در تبریز، بازار با لامپ‌ها و شمع‌ها تزئین می‌شود.
– تمیزکاری بهاره (خانه‌تکانی): قبل از نوروز انجام می‌شود.
– کوزه‌شکنی: کوزه‌ای پر از سکه، زغال، و نمک شکسته می‌شود.
– قاشق‌زنی: کوبیدن قاشق برای فال‌گیری یا اهداف عاشقانه.
– فال‌کوزه: با استفاده از زیورآلات و اشعار.
– سوزاندن اسپند: برای دور کردن چشم زخم.
– انداختن شال: برای فال‌گیری یا خواستگاری.
– آش ابو درداء: برای درمان بیماری.
– بخت‌گشایی: با استفاده از قفل و کلید، نبات، هفت گردو، و داروهای سنتی.
غذا و موسیقی
غذاهای سنتی شامل آجیل (ترکیبی از فندق شور، پسته، بادام، آلو، زردآلو، و کشمش)، آش رشته، سبزی‌پلو با ماهی (در مازندران، گرگان، گیلان، و تهران)، و حلوا (با کنجد، شکر، و گلاب) است. در برخی مناطق مانند کرمان و شیراز، پلو با سوپ ماکارونی سرو می‌شود. موسیقی شامل آهنگ‌های سنتی است که جو جشن را زنده می‌کند، و نمونه‌هایی از آن در [Čahāršamba-suri](https://www.iranicaonline.org/articles/4-13-Caharsamba-suri) موجود است.
